ضرورت تدوین «بودجه جامع ارزی» برای حفظ ارزش پول ملی

پیام سپاهان - کیهان /متن پیش رو در کیهان منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست
خطای تکراری در حمایت از ارزش پول ملی، گره زدن سرنوشت آن به نتایج مذاکرات یا تحولات سیاسی خارجی به جای مدیریت اقتصادی داخلی است.
بازار
روزنامه عصر ایرانیان در این زمینه در گزارشی خاطرنشان کرد: تجربه سال‌های گذشته نشان داده که نوسانات شدید ارزی نه‌تنها سفره مردم را کوچک می‌کند و تولیدکنندگان را در تنگنا می‌گذارد، بلکه اعتماد عمومی به سیاست‌گذاری اقتصادی را نیز فرسوده می‌کند. خطای تکراری در این میان، گره زدن سرنوشت ارزش پول ملی به نتایج مذاکرات یا تحولات سیاسی خارجی است. اکنون بیش از هر زمان دیگر، ضرورت دارد راهکارهای داخلی، عملیاتی و فوری برای مهار بحران ارز و صیانت از ریال در دستور کار قرار گیرد.
یکی از مهم‌ترین ابزارهای سیاستی، تدوین «بودجه جامع ارزی» است؛ مشابه بودجه ریالی سالانه، اما با تمرکز بر جریان‌های ارزی. این بودجه باید تمامی منابع (از صادرات نفتی و غیرنفتی تا سرمایه‌گذاری خارجی) و مصارف (واردات رسمی و غیررسمی، مجاز و غیرمجاز) را شفاف و دقیق ترسیم کند. طبق داده‌های موجود، واردات رسمی محصولات کشاورزی، دارو و تجهیزات پزشکی و کالاهای صنعتی و معدنی سالانه بین 20 تا 60 میلیارد دلار از منابع ارزی کشور را مصرف می‌کند. 
به‌طور خاص، 30 تا 31 میلیارد دلار برای واردات کالاهای اساسی تخصیص می‌یابد که نرخ ارز ترجیحی کمتری نسبت به سایر واردات دارد. همچنین، 4 میلیارد دلار برای واردات دارو و تجهیزات پزشکی هزینه می‌شود که شامل 3 میلیارد دلار تجهیزات پزشکی و حدود 300 میلیون دلار مواد اولیه دارو است. بودجه ارزی می‌تواند با روشن کردن این دخل و خرج، هم ثبات نسبی نرخ ارز در بازه‌های زمانی مختلف (20 سال گذشته نشان‌دهنده چرخه‌های تکرار شونده بوده است) را توضیح دهد و هم مبنایی برای کاهش مصارف غیرضرور باشد.
بررسی‌ها نشان می‌دهد که با اصلاح شیوه خرید و تخصیص ارز، می‌توان به‌طور میانگین یک میلیارد دلار صرفه‌جویی در واردات کالاهای اساسی داشت. مشکل فعلی، نبود خرید بلندمدت و تجمیعی است؛ خریدها بدون توجه به فصل برداشت یا سطح ذخایر راهبردی انجام می‌شود و همین امر باعث شده برخی واردکنندگان با سوءاستفاده، کالا را در قیمت پایین خریداری کرده و با نرخ بالاتر به دولت بفروشند.
علاوه‌بر بهینه‌سازی خرید، استفاده از ظرفیت تهاتر (مثلاً صادرات مازاد کود اوره در برابر واردات کالاهای اساسی) و توسعه کشت دیم می‌تواند تا 4 میلیارد دلار از واردات بکاهد. نمونه‌هایی مانند استفاده از پس‌ماندهای کشاورزی برای خوراک دام نیز در کاهش واردات نهاده مؤثر است. در حوزه روغن نیز ظرفیت تصفیه سالانه میلیون‌ها تن دانه روغنی در کشور وجود دارد، در حالی که تنها یک‌سوم آن استفاده می‌شود.
بخش دارو هم پتانسیل صرفه‌جویی دارد. در حال حاضر حدود 4 میلیارد دلار ارز برای دارو و تجهیزات پزشکی اختصاص می‌یابد که با سرعت‌بخشی به پروژه‌های داخلی‌سازی، می‌توان این هزینه را کاهش داد. به‌عنوان نمونه، اگر پالایش پلاسما در داخل کشور فعال شود، سالانه 300 میلیون دلار صرفه‌جویی خواهد شد. همچنین، بیش از 36 درصد تجهیزات پزشکی وارداتی شامل اقلامی است که امکان تولید داخلی دارند.
بخش صنعت، بیشترین مصرف ارزی رسمی کشور را دارد. برای مثال، واردات آیفون در یک سال ناگهان افزایش یافت و واردات خودرو حدود 20 درصد رشد کرد. این نشان‌دهنده عدم توجه به بودجه ارزی در تخصیص منابع است. راه‌حل، تدوین برنامه راهبردی برای داخلی‌سازی است.
برآوردها نشان می‌دهد حجم معاملات سالانه بازار غیررسمی ارز بیش از 12 میلیارد دلار است؛ یعنی در مقایسه با بازار رسمی سهم بالایی دارد. بخش زیادی از این حجم ناشی از تأخیر در تخصیص ارز رسمی به واردکنندگان است. به‌عنوان مثال، گاهی فاصله بین ثبت سفارش و تخصیص ارز چندین ماه به طول می‌انجامد و همین امر فشار مضاعفی به بازار آزاد وارد می‌کند.
یکی از بزرگ‌ترین چالش‌ها، خروج سرمایه و قاچاق است: حداقل 32 میلیارد دلار خروج سرمایه در سال تخمین زده می‌شود. قاچاق کالا بین 36 تا 60 میلیارد دلار در سال است. واردات ته‌لنجی بین 6 تا 7 میلیارد دلار گردش مالی دارد که سهم قابل‌توجهی از منابع ارزی کشور را می‌بلعد. این ارقام به‌خوبی نشان می‌دهد که بخشی از فشار بر منابع ارزی، نه از ناترازی تجارت رسمی، بلکه از مسیرهای غیررسمی و غیرقانونی وارد می‌شود. ابزار مقابله با این معضل، تنها برخورد قضائی نیست؛ بلکه باید از سامانه‌های نظارت هوشمند (مثل سامانه جامع انرژی برای قاچاق سوخت یا اتصال سامانه‌های مالی برای کنترل تراکنش‌های مشکوک) استفاده کرد.
درآمدهای نفتی همچنان منبع مهم ارز است، اما اتکا به آن پایدار نیست. باید روی منابع جدید تمرکز کرد: صادرات فرآورده‌های نفتی و پتروشیمی به‌جای خام‌فروشی. صادرات صنعتی، معدنی و کشاورزی به کشورهای همسایه؛ بازاری که ظرفیت رشد چندبرابری دارد.
یکی از عوامل اصلی التهاب ارزی، تقاضای سفته‌بازانه است که از گردش بی‌ضابطه ریال تغذیه می‌شود. در حال حاضر، بخش بزرگی از تراکنش‌های بانکی فاقد شناسه یکتا و قابل ردیابی است. تکمیل سامانه مؤدیان مالیاتی و سامانه جامع تجارت و اتصال آن‌ها به نظام بانکی، کلید حکمرانی ریال است. این اقدام ضمن شفاف‌سازی جریان پول، امکان شناسایی معاملات مشکوک، کنترل پولشویی و محدود کردن سفته‌بازی در بازار ارز و طلا را فراهم می‌آورد.
ارقام فوق نشان می‌دهد که بحران ارزی کشور بیش از آنکه ناشی از تحریم یا تحولات بیرونی باشد، محصول ضعف در مدیریت منابع و مصارف داخلی است. ارزش پول ملی و معیشت مردم نباید بیش از این گروگان مذاکرات و وعده‌های بیرونی بماند. آینده ریال در گرو تصمیم‌های امروز ماست، نه نتایج نامعلوم فردا.