بزرگنمايي:
پیام سپاهان - خبرگزاری کتاب ایران / مثنوی معنوی کتابی بوده که مردمان فارسی‌زبان و غیر فارسی‌زبان از ایران گرفته تا هند و آسیای صغیر آن را می‌خوانده‌اند و طبیعتا برای فهم بهتر آن تصمیم گرفتند که شرح‌هایی بر آن بنویسند. به همین دلیل است که ما امروز گنجینه‌ای از شروح مثنوی از دیدگاه‌ها و مکتب‌های مختلف و به زبان‌های گوناگون در اختیار داریم. بر اساس آنچه در کتاب‌های تاریخی و فهرست‌ها آمده درمی‌یابیم، حدود هفتاد شرح بر مثنوی وجود دارد. این تعداد نشان می‌دهد از زمان تالیف مثنوی تاکنون، مدرسان و شارحان درصدد فهم بهتر آن بوده‌اند آنچه امروز در این گزارش به مناسبت روز بزرگداشت مولانا، به آن می‌پردازیم معرفی چند شرح معروف و مهم از مثنوی معنوی و غزلیات شمس است. همچنین گفت‌وگویی با توفیق سبحانی مولاناپژوه انجام داده‌ایم که در ادامه می‌خوانید.
شرحی ناقص، اما کامل
اگر علاقه‌مند به اشعار مولانا باشید، حتما نام شرح مثنوی شریف از بدیع‌الزمان فروزانفر را شنیده‌اید. این شرح تنها بخشی از دفتر اول مثنوی را شامل می‌شد و در آغاز در سه جلد توسط دانشگاه تهران منتشر شد. امروز اگر بخواهید این شرح را تهیه کنید، باید به سراغ نشر زوار بروید. این شرح یک شرح تخصصی به حساب می‌آید و نثر ساده‌ای ندارد. شما در این شرح تنها با معنی ابیات و معنی اصطلاحات عرفانی آشنا نمی‌شوید، بلکه از طریق متن آن جهان‌بینی مولانا، تفسیر ابیات با توجه به ابیات پس و پیش، ماخذشناسی حکایت و... را خواهید شناخت. اگر دفعه اولی است که می‌خواهید به سراغ مثنوی بروید، این شرح مناسب شما نیست. اما اگر مطالعاتی قبلی در این زمینه داشته‌اید، با شرح مثنوی شریف بدیع‌الزمان فروزانفر می‌توان مطالب جدیدتر و تخصصی‌تری آموخت. توفیق سبحانی درباره این شرح معتقد است: «درست است که این شرح تمام مثنوی را شامل نمی‌شود. اما بر اساس مطالب آن می‌توانید تا حدی باقی دفترهای مثنوی را بخوانید و آن را درست تفسیر کنید. خواندن دقیق و عمیق این شرح شما را از باقی آثار بی‌نیاز می‌کند. حتی می‌شود گفت این شرح مهم‌ترین شرح مثنوی است.»
دنباله‌ای بر شرح مثنوی شریف
از آنجا که شرح مثنوی شریف با مرگ فروزانفر ناقص ماند، سید جعفر شهیدی تصمیم گرفت تا با نوشتن ادامه شرح مثنوی شریف این شرح مهم را کامل کند. شرح او که به «شرح مثنوی» مشهور است، در هفت جلد نوشته شد. انتشارات علمی‌فرهنگی هم بر آن شد تا شرح دکتر شهیدی و شرح مرحوم فروزانفر را یکجا منتشر کند. شرح استاد شهیدی یک شرح ساده به حساب می‌آید. او در کتاب خودش بسیاری از لغات و برخی از ابیات را نیز معنی کرده است. خلاصه‌ای از هر حکایت نیز در ابتدای آن داستان آمده است. این شرح برای کسانی مناسب است که می‌خواهند از طریق مطالعه این کتاب به راحت‌ترین شکل ممکن مثنوی را بفهمند و تا حدی هم با عرفان و اصطلاحات تخصصی آن آشنا شوند.
اگر تازه‌کارید
ساده‌ترین و سرراست‌ترین شرح برای مطالعه مثنوی معنوی، شرح کریم زمانی است. به همین اندازه که ساده است هم اطلاعات کمی به شما می‌دهد. اگر می‌خواهید تنها و تنها معنی ابیات را بخوانید و علاقه‌ای به تفسیرهای عرفانی از سخن مولانا ندارید، این شرح انتخاب خوبی برای شماست. تنها مشکل آن حجم بسیار زیاد آن است. دوره هفت‌جلدی آن توسط نشر اطلاعات روانه بازار شده است.
از دید اندیشه‌های دنیای معاصر
علامه محمدتقی جعفری تبریزی، فقیه، متلکم و فیلسوف روزگار ماست. این پژوهشگر درگذشته شرحی مفصل و پرحجم بر مثنوی معنوی نوشته است که در پانزده جلد، توسط موسسه تدوین و نشر آثار علامه جعفری منتشر شده است. این کتاب از جهاتی با شروح دیگر متفاوت است. در این کتاب بیشتر از شرح ابیات با نتیجه پژوهش‌های تطبیقى و مقایسه‌اى بین اندیشه‌هاى دانشوران گوناگون مارکسیست، غربى و اسلامى و نظریه‌هاى مطرح در مباحث بنیادین اجتماعى، سیاسى، اخلاقى، عرفانى و انسان‌شناسانه آشنا می‌شوید. البته باید بگوییم مطالب این کتاب، با اینکه فصل‌بندی خوبی هم دارد، به شیوه منبریان گفته شده است. بنابراین انتظار توالی در مطالب را نباید داشت. سبحانی درباره این کتاب می‌گوید: «این شرح بعد از شرح مرحوم فروزانفر و مرحوم شهیدی بر مثنوی، بهترین شرح موجود است.»
توفیق سبحانی
وی درباره شرح‌نویسی‌های جدیدتر نیز می‌گوید : «البته استاد موحد هم در حال نوشتن شرحی بر مثنوی هستند. انتشار این شرح در کنار تصحیح ایشان از مثنوی کار سترگی است و شاید توازن‌ها در دنیای شرح‌نویسی بر مثنوی به هم بخورد.»
در سرزمین‌های دیگر
گستردگی مخاطب مولانا در همه دنیا و تاثیری که در جان آنان می‌گذارد، باعث می‌شود تا مردمانی که به زبان‌های دیگر صحبت می‌کنند به فکر تفسیر یا ترجمه این متن برای همزبانان خود بیفتند. تعداد این شرح‌ها و ترجمه‌ها هم کم نیست. اگر به زبان‌های خارجی مسلط هستید، خواندن بعضی از شرح‌ها خالی از لطف نیست.
اگر بخواهیم درباره ترجمه‌های انگلیسی مثنوی صحبت کنیم، باید بگوییم جریان ترجمه مثنوی به زبان‌های اروپایی از قرن هجده آغاز شد و تا کنون نیز ادامه دارد. در میان این ترجمه‌ها، ترجمه سه تن در دقت و امانت‌داری در ترجمه، از باقی ترجمه‌ها جلوتر هستند؛ یعنی وینفیلد و ویلسون و نیکلسون. توفیق سبحانی درباره ترجمه نیکلسون می‌گوید: «ترجمه او از مولانا مثل شعر سعدی سهل و ممتنع است. این کتاب بسیار خوش‍خوان است و به شیوه اروپاییان مقتصدانه ترجمه شده است. مترجم با امانت‌داری کامل، به مواردی که متوجه نشده است، اشاره کرده است. این کتاب را حسن لاهوتی به فارسی ترجمه کرده است.»
یکی دیگر از زبان‌هایی که در آن ترجمه‌ها و شرح‌هایی بر مثنوی معنوی وجود دارد، زبان ترکی است. تعداد زیادی از شروحی که بر مثنوی نوشته شده، به زبان ترکی است. یکی از معروف‌ترین این شرح‌ها، شرح محمد سودی بر مثنوی مولانا جلال‌الدین است. سودی یکی از نویسندگان ترک‌زبان معاصر است که بر بوستان، گلستان و حافظ نیز شروحی نوشته است.
شرح ترکی دیگری نیز در پانزده جلد وجود دارد که توسط اسماعیل آنقروی نوشته شده است. این شرح به کامل و مبسوط بودن معروف است و البته به انگلیسی و عربی و فارسی نیز ترجمه شده است. توفیق سبحانی معتقد است: «در فرقه مولویه این شارح را به شارح بزرگ می‌شناسند و استاد فروزانفر نیز به این شرح مراجعه می‌کرده است.» و می‌افزاید: «شرح ترکی از عابدین پاشا نیز شرح مهمی به زبان ترکی است.»
او در پاسخ به سوال «چگونگی اوضاع ترجمه از زبان ترکی به فارسی در دوره معاصر» می‌گوید: «هم‌اکنون تعدادی از مترجمان فارسی‌زبان به کار ترجمه تعدادی از این شرح‌های ترکی مشغولند. یکی از آن‌ها شرح سروری بر مثنوی است. خود بنده نیز شرح عبدالباقی گولپینارلی را از زبان ترکی به زبان فارسی ترجمه کرده‌ام که از شرح‌های مهم به حساب می‌آید.»
شرح‌نویسی بر مثنوی در هند از قرن یازدهم رونق گرفت. از میان شرح‌های متعدد مثنوی، حدود پنج شرح آن در شبه‌قاره هند تالیف شده است. یکی از این شرح‌ها که بسیار هم بر آثار پس از خود در در حوزه مثنوی‌پژوهی در هند تاثیر گذاشت، جواهرالاسرار نوشته محمد اکبرآبادی است. این شرح در قرن دوازده نوشته شد. اساس کار این کتاب، تحلیل اندیشه‌های مولوی بر اساس عرفان ابن‌عربی است. توفیق سبحانی درباره تاثیر ابن‌عربی بر شارحان می‌گوید: «ابن‌عربی و مولانا معاصر یکدیگر بودند و شاید همدیگر را هم دیده باشند. تاثیر ابن‌عربی بر تالیفات شارحان بسیار زیاد بوده است. بسیاری از محققان می‌پندارند مولوی از ابن‌عربی تاثیر پذیرفته، اما چنین نیست. علاوه بر ابن‌عربی صدرالدین قونیوی که پسرخوانده ابن‌عربی است و تالیفات زیادی درباره ابن‌عربی داشته، با مولانا در ارتباط بوده است. مولانا حتی نقدهایی هم بر آثار ابن‌عربی داشته است.»
سخن خوش غزلیات
دستبهدست شدن بیت‌هایی از غزلیات شمس در فضای مجازی را این روزها زیاد می‌بینیم. مسئله دیگری که بسیار دیده می‌شود، تفسیرهای شخصی از همین بیت‌هاست. از آنجا که غزلیات شمس بیشتر در مجالس بزم عرفا سروده شده‌اند، نیاز به تفسیر دارند. از روزگار کهن تا کنون محققان بسیاری در کنار توجه به مثنوی، نوشتن حاشیه و شرح بر غزلیات شمس یا دیوان کبیر را نیز مهم دانسته‌اند. البته تعداد این شرح‌ها در مقایسه با مثنوی بسیار اندک است. از میان همین شروح اندک، چند اثر وجود دارند که انسان معاصر می‌تواند به آن‌ها مراجعه کند تا به فهم درست‌تری از این اشعار برسد.
محمدرضا شفیعی کدکنی در سال‌های اخیر، تعداد زیادی از غزلیات شمس را انتخاب کرده و به تفسیر آن پرداخته است. مجموع این غزل‌ها در کتابی به اسم «غزلیات شمس تبریز» توسط نشر سخن منتشر شده است. این کتاب مقدمه مفصلی هم دارد که برای آشنایی با زندگانی مولانا، سبک‌شناسی آثار و... مفید است. سبحانی در جلسه رونمایی این کتاب گفته بود: «شرح دکتر شفیعی بر غزلیات شمس، این اثر سترگ را به میان مردم می‌برد. دکتر شفیعی لحظات زیبایی را از غزلیات شمس صید کرده است و گاهی هم به استفاده‌های مولانا از دیوان‌های پیشینیان اشاره کرده است.»
نشر قطره نیز کتابی از سیروش شمیسا تحت عنوان «غزلیات مولوی» منتشر کرده است. این کتاب تعداد اندکی از غزلیات شمس را در بر می‌گیرد.
و اما تنها شرح جامع روزگار ما که تمام غزلیات شمس را در خود جا داده است، شرحی است که کریم زمانی بر غزلیات شمس نوشته است. جلد اول این شرح که «شرح دیوان شمس تبریزی» نام گرفت، سال گذشته از سوی نشر قطره روانه بازار شد. باید گفت این کتاب نیز مانند شرح او بر مثنوی بسیار ساده و روان است. معنی تک‌تک ابیات را هم در این اثر می‌توانید بخوانید.